İkinci Soyuq müharibəni kim qazanacaq?| ABŞ-ın yeni böyük güc strategiyasına ehtiyacı var

Qeyd olunan müharibəyə səbəb kimi növbəti məqamlar qeyd olunur:

- Dünyaya təsir uğrunda iki blok arasında artan beynəlxalq gərginlik;
- NATO-nun genişlənməsi;
- Ukraynada Avromaydan;
- Krım məsələsi;
- Ukraynanın şərqindəki münaqişə.


Krım böhranından sonra ABŞ, Böyük Britaniya, Kanada və bir sıra başqa ölkələr Rusiyaya qarşı sanksiyalar tətbiq etdi. Bu zaman Ukraynanın şərqində bir tərəfdən hökumət ordusu ilə digər tərəfdən seperatçılar arasında döyüşlər başladı. Ukrayna hökuməti Rusiyanı ölkədəki separatçıları dəstəkləməkdə günahlandırır. Rusiya rəhbərliyi ölkənin bu qarşıdurmanın tərəfi olmadığını bildirərək bu ittihamları rədd edir.

ABŞ-ın Şərqi Avropa bölgəsindəki hərbi varlığının, habelə Rusiya ərazisi yaxınlığında NATO blokunun aktivliyinin artması Qərblə Rusiya arasındakı münasibətlərə mənfi təsir göstərdi. 2015-ci ildə Rusiya ABŞ və NATO ölkələri tərəfindən ardıcıl tənqid edilən Suriya hərbi əməliyyatına başladı. Tənqidin səbəbi isə Rusiya qoşunlarının hərəkətlərinin onların Yaxın Şərqdəki maraqlarına təsir göstərməsi idi.

2017-ci ildə KXDR qitələrarası ballistik raketlərin bir sıra sınaqlarını uğurla həyata keçirdikdən, hidrogen bombası istehsal etdikdən və ABŞ ərazisinə çata biləcək nüvə başlıqları əldə etdikdən sonra Şərqi Asiyada vəziyyət daha da gərginləşdi. Bundan sonra Şimali Koreyaya qarşı bir sıra sərt sanksiyalar tətbiq edildi.

10 fevral 2007-ci ildə Rusiya Federasiyasının Prezidenti Vladimir Putin Münhendəki çıxışında ABŞ-ın öz maraqlarını başqa ölkələrə yürütdüyünü açıqladı. Bundan sonra Rusiyanı “məhdudlaşdırma siyasəti” başladı. Ancaq aktiv mərhələ 2014-cü ildə Ukraynadakı Avromaydan və Krımın Rusiya Federasiyasına birləşdirilməsindən sonra başladı.

İkinci Soyuq Müharibənin ilk passiv mərhələsi 2003-cü ildə ABŞ-ın İraqa hücumundan sonra başladı. O vaxtdan etibarən ABŞ əvvəllər Rusiyanın təsiri altında olan qaz və neftlə zəngin Orta Asiya ölkələrində hərbi bazalar yerləşdirdi. Qərb NATO-nun Rusiya ilə həmsərhəd olan müstəqil ölkələrə çevrilmiş keçmiş sovet respublikalarını da əhatə etməsinə imkan verən siyasət hazırladı.


Rusiya dünyada tarazlıq əldə etmək üçün, eləcə də NATO-ya üzv ölkələr tərəfindən mühasirəyə alınmamaq üçün bir sıra konkret addımlar atdı. Rusiyanın hərəkətləri və NATO blokunun apardığı İraqa qarşı müharibənin başlaması qaz və neftin bahalaşmasına səbəb oldu. Hər iki resursun ən böyük istehsalçılarından biri olduğu üçün Rusiya qismən gücləndi.

Rusiya ölkələrində separatizmin qarşısını almaq, habelə enerji maraqlarının qorunmasını təmin etmək üçün Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı və Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı çərçivəsində Çin və digər ölkələrlə əməkdaşlıq əlaqələrini inkişaf etdirir.

Bundan əlavə, Rusiya tədricən xarici transmilli korporasiyaların öz ərazisində qaz və neft hasilatı ilə bağlı müqavilələrə girişini məhdudlaşdırır. Ətraf mühit qanunlarının pozulması səbəb gətirilərək Amerikanın “ExxonMobile ” və Hollandiyanın “Royal Dutch Shell” şirkətləri “Saxalin-1” və “Saxalin-2” neft-qaz layihələrindən xaric edildilər.

İkinci Soyuq müharibənin özəlliklərindən biri də onun informasiya aspektidir.

10 fevral 2007-ci ildə 43-cü Münhen Təhlükəsizlik Konfransında Vladimir Putin ABŞ-ı “beynəlxalq işlərdə demək olar ki, məhdudiyyətsiz hərbi güc istifadə etməkdə” və ”dünyanı ardıcıl münaqişələr uçurumuna sürükləməkdə” ittiham etdi. Putin bir çox ölkələrin qlobal münaqişələri həll etmək üçün bütün tərəflərin koordinasiyada çalışacağı çoxqütblü bir dünya yaratmağa “çalışdığı” bir vaxtda, ABŞ-ın Vaşinqtonun idarə etdiyi təkqütblü bir dünya yaratmağa çalışdığını vurğuladı.

Çıxış yeni Soyuq Müharibənin başlanmasında Putini günahlandıran Amerika və Avropalı analitiklər tərəfindən tənqid edildi. Rusiyada bu cür bəyanatların NATO-nun Polşa və Çexiya kimi Alyansa üzv ölkələrdə raket qalxanı qurmaq üçün atdığı tədbirlərə cavab olaraq ortaya çıxdığı güman edilir. ABŞ və Aİ-yə görə, qalxan Rusiyaya qarşı deyil, Avropanı Şimali Koreya və İranın mümkün hücumlarından qorumaq üçün yerləşdirilib.

“Soyuq Müharibə 2.0” termini 2014-cü ildə Avromaydan, Krım məsələsi və Ukraynanın cənub-şərqində 2014-cü ilin fevralında hökumət dəyişikliyindən sonra Rusiya ilə Qərb arasında gərginliyin artması fonunda geniş yayıldı. “Soyuq Müharibə”nin əlamətləri Ukraynanın şərqində, xüsusən Donetsk yaxınlığında 2014-cü ilin iyulunda “Boeing 777” təyyarəsinin “qəzaya uğraması”ndan sonra Ukrayna və Qərbdə Rusiya hərbi təcavüzü kimi qiymətləndirilən Ukraynanın şərqindəki silahlı qarşıdurma zamanı daha da aktivləşdi. Bunun fonunda, 2014-cü ilin avqustunda hər iki tərəf bir-birinə qarşı iqtisadi, maliyyə və diplomatik sanksiyalar tətbiq etdi. Qərb isə öz növbəsində fərqli sanksiyalara əl atdı.


Rusiyanın siyasi dinamizmi ABŞ-da narahatlıq doğursa da, ikitərəfli əlaqələrə hər zaman yer olduğunu göstərir. Bölgədə ikitərəfli əməkdaşlıq diplomatik təşəbbüslərin konsolidasiyası və koordinasiyası ilə başlaya bilər. Bu kontekstdə ABŞ və Rusiya, Avropa İttifaqı və Türkiyə kimi digər maraqlı tərəflərlə birlikdə ilkin danışıqlara qayıtmaq üçün fürsət tapa bilərlər. Həm ABŞ, həm də Rusiya bir sıra bölgələrdə əsas oyunçulardır, buna görə də regional dinamika ilə bağlı müntəzəm bir dialoq qura bilərlər. İctimaiyyətdə də sülh çağırışları getdikcə daha çox artır, əməkdaşlığa ehtiyac barədə fikirlər bildirilir.

Rusiyanın dayanıqlığının təmin edilməsi

Rusiya rəhbərliyi ölkəni Qərbin mümkün informasiya hücumlarından qorumaq üçün bir sıra tədbirlər gördü. Bu tədbirlər arasında ən əsasları aşağıdakılardır:

- şəbəkənin rus seqmentinin sabit işinin təmin edilməsi;
- şəxsi məlumatları saxlayan serverlərin ölkəyə köçürülməsi;
- əsas VPN xidmətləri ilə qarşılıqlı əlaqənin yaradılması.

“Soyuq müharibə”də rəqiblər dəyişib?

Qərbdəki bir sıra politoloqlar ABŞ və Çin arasındakı gərginliyi təsvir etmək üçün “İkinci Soyuq Müharibə” ifadəsindən istifadə edirlər. Cənubi Çin dənizində hərbi fəaliyyətin intensivləşməsi və Amerikanın THAAD Hava Hücumundan Müdafiə (HHM) sisteminin Cənubi Koreyada yerləşdirilməsi ilə Qərblə Çin arasında Yeni Soyuq Müharibə barədə söhbət kəskin şəkildə artdı. Bununla birlikdə, Çində Çin və ABŞ arasındakı iqtisadi əlaqələrə, Çin ilə Rusiya arasındakı fikir ayrılıqlarına və bu qədər böyük nüvə dövlətləri üçün Yeni Soyuq Müharibənin açıq qiymətinə işarə edərək, münasibətlərin belə bir təsviri rədd edilir.

Suriyanın rolu

2011-ci ildə Suriyada vətəndaş müharibəsi başladı. Daha sonra prezident Bəşər Əsədin Suriya silahlı qüvvələri ilə Qərbdə “Suriya Müxalifəti” və ya “Azad Suriya Ordusu” kimi tanınan müxtəlif silahlı qruplaşmalar arasında qarşıdurmalar oldu. Bəşər Əsəd hökuməti Rusiyanın dəstəyini aldı, “Suriya müxalifəti” isə ABŞ və Səudiyyə Ərəbistanı tərəfindən dəstəkləndi. Münaqişə bu günə qədər davam edir.

2015-ci ildə İŞİD terror təşkilatı Suriyanı işğal etdi və həm Suriya silahlı qüvvələrinə, həm də “Azad Suriya Ordusuna” qarşı hərbi əməliyyatlara başladı, nəticədə Suriya ilə İraq arasındakı sərhəd üzərində nəzarəti ələ aldı. Rusiya İŞİD-ə müharibə elan etdi və 30 sentyabr 2015-ci ildə prezident Bəşər Əsədin dəvəti ilə Suriyada hərbi əməliyyatlara başladı.


7 dekabr 2017-ci ildə Rusiya İŞİD üzərində qələbəni elan etdi və 11 dekabr tarixində əsas qüvvələrini Suriya ərazisindən çıxarmağa başladı.

2015-ci ildə Suriya prezidenti Bəşər Əsəd də daxil olmaqla bəzi müşahidəçilər Suriya vətəndaş müharibəsini Rusiya ilə ABŞ arasında hökmranlıq savaşı və hətta “proto-dünya savaşı” kimi qiymətləndirdilər. 2016-cı ilin yanvar ayında Böyük Britaniyanın yüksək vəzifəli rəsmiləri Avropada yeni bir “Soyuq Müharibə”nin olacağı ilə bağlı narahatlıqlarını dilə gətirdilər. Bununla birlikdə, 2016-cı ilin fevral ayında Münhen Təhlükəsizlik Konfransında NATO Baş katibi Yens Stoltenberq əlaqələrin əməkdaşlıq səviyyəsində olmamasına baxmayaraq, “Yeni Soyuq Müharibə”nin olmadığını dedi. 2016-cı ilin sentyabrında, Rusiyanın “Yeni Soyuq Müharibə”yə girməsinin mümkün olub-olmadığını soruşduqda, Rusiyanın Xarici İşlər naziri Sergey Lavrov indiki gərginliyin Soyuq müharibə dövründəki gərginliklə müqayisə olunmayacağını söylədi. O, ABŞ və Rusiya arasında ideoloji bölünmənin olmamasına işarə edərək, münaqişələrə artıq bipolyar beynəlxalq sistem baxımından yanaşılmadığını bildirdi. Ancaq 2016-cı ilin sonundan etibarən ortaya çıxan vəziyyətin hətta “birbaşa münaqişə” olmasa da, Soyuq müharibədən daha təhlükəli olduğu barədə fikirlər söylənməyə başlandı.

BMT də narahatdır

23 aprel 2018-ci ildə BMT-nin Baş katibi Antonio Quterreş yeni Soyuq müharibənin başladığını elan etdi. 2017-2018-ci illərdə Koreya yarımadasında siyasi böhran yaşandı. Bu, KXDR-in ABŞ və müttəfiqləri ilə gərginliyi artıran nüvə silahı və raket texnologiyası imkanlarını yaxşılaşdırmasının nəticəsi idi. 2017-ci ildə Şimali Koreya qitələrarası ballistik raketlərin bir sıra sınaqlarını uğurla həyata keçirdi, hidrogen bombası yaratdı və nüvə başlıqlarını ABŞ-a çatdırmaq qabiliyyətini qazandı.

Vəziyyət genişmiqyaslı qarşıdurmanın astanasında idi, KXDR hökuməti tərəfindən ABŞ və müttəfiqlərinə edilən hücum təhdidləri, habelə Amerika tərəfinin Şimali Koreyanı məhv etməyə hazır olması ilə bağlı açıqlamaları buna sübut idi.

Vəziyyət 2018-ci ilin aprelində, Pxanmuncom sərhəd keçid məntəqəsində Şimali və Cənubi Koreya liderlərinin zirvə görüşündən sonra normallaşdı.

Venesuela “soyuqluğu” artırır


2019-cu ilin yanvar ayında Venesuelada uzun sürən siyasi böhran daha kəskin mərhələyə qədəm qoydu – Amerika administrasiyasından ilhamlanan müxalifətin hərəkətləri nəticəsində ölkədə iki güc mərkəzi yarandı. Müxalif Məclisin spikeri Xuan Quaydo Nikolas Maduronun ikinci prezidentlik müddətinə andiçməsindən sonra başlayan minlərlə etiraz mitinqinin fonunda özünü prezident vəzifəsini icra edən şəxs elan etdi. Hazırkı prezidentin özü 2025-ci ildə səlahiyyət müddəti bitənə qədər vəzifədə qalacağını bildirib.

Venesueladakı hadisələr bir-birini vəziyyətə müdaxilə etməkdə günahlandıran Rusiya ilə ABŞ arasında qarşıdurmanın daha da şiddətlənməsinə səbəb oldu.

ABŞ Prezidenti Donald Tramp Quaydonun simvolik andiçmə mərasimindən bir neçə dəqiqə sonra onu tanıdı. Tramp Nikolas Maduronu “qeyri-qanuni” lider adlandıraraq “Venesuela demokratiyasının bərpası uğrunda mübarizə aparmaq üçün ABŞ-ın bütün diplomatik və iqtisadi ağırlığını istifadə etməyə davam edəcəyini” söylədi. Maduro buna cavab olaraq ABŞ-la diplomatik əlaqələri kəsdi. ABŞ rəhbərliyi dərhal Karakasda rejim dəyişikliyi üçün geniş bir beynəlxalq koalisiya qurmağa başladı. Amerika Birləşmiş Ştatları Venesuelaya qarşı sanksiyaları kəskin şəkildə sərtləşdirməyə və Venesuela hakimiyyətinin müxalifətə qarşı güc tətbiq edəcəyi təqdirdə “bütün hərəkət variantlarını nəzərdən keçirməyə” hazır olduğunu açıqladı.

25 Yanvar 2019-cu ildə “Reuters” agentliyi “Xovrino” kazak cəmiyyətinin atamanı Yevgeni Şabayevə istinadən xəbər verdi ki, “Vaqner” Özəl Hərbi Kompaniyası ilə əlaqəli bir qrup keçmiş rus hərbçisi Prezident Nikolas Maduronun mühafizəsi üçün 400 nəfərlik bir qrupla hadisələrdən bir neçə gün öncə Venesuelaya gəliblər. Rusiyanın bu ölkədəki səfiri Vladimir Zayemski bu xəbəri yalanladı. ABŞ Konqresinin Senat Kəşfiyyat Komitəsindəki dinləmələrdə çıxış edən ABŞ Müdafiə Nazirliyinin Kəşfiyyat İdarəsinin direktoru, general-leytenant Robert Eşli Pentaqonun Venesuelada Rusiya və Çin hərbçilərinin olmasına dair heç bir əlamət tapmadığını söylədi.


Yanvarın 28-də ABŞ Venesuelanın dövlət neft şirkəti “Petroleos de Venezuela SA”ya (PDVSA) qarşı sanksiyalar tətbiq olunduğunu elan etdi. Fevralın əvvəlindən ABŞ Venesuela-Kolumbiya sərhədinə humanitar yardım daşımağa başladı. Ancaq Venesuela ordusu sərhədi bağlayaraq, bu yardımların ölkəyə keçməsinin qarşısını aldı. ABŞ hökuməti artıq Rusiya ilə əlaqəli olan silahlı qrupun Venesuelada olması ilə bağlı şübhələrin olduğunu açıqladı və sübut axtarışında olduqlarını bildirdi.

Rusiya Prezidenti Vladimir Putin Nikolas Maduroya şəxsən zəng vurur və “Venesuelanın qanuni hakimiyyətinə dəstəyini” qeyd edir. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi ABŞ-ın mövqeyini sərt şəkildə tənqid edir və Venesuelada qarşılıqlı anlaşma tapmağa kömək edəcək bütün dövlətlərlə əməkdaşlığa hazır olduğunu bildirir. Xarici İşlər Nazirliyinin bəyanatında vurğulanır ki, münaqişəyə silahlı müdaxilə “fəlakətli nəticələrlə səbəb ola bilər”. Rusiya XİN davamlı olaraq ABŞ-ı Venesuelada iqtisadi, humanitar böhran yaratmaqda ittiham edir.

11 Mart 2019-cu il tarixində ABŞ Maliyyə Nazirliyi Rusiyanın “Avrofinans Mosnarbank”ına qarşı sərt sanksiyalar tətbiq edərək, Venesuela dövlət neft və qaz şirkəti PDVSA ilə əlaqələrinə görə onu SDN (“Specially Designated Nationals and Blocked Persons”) siyahısına əlavə etdi. ABŞ Maliyyə Nazirliyindən verilən məlumata görə, bank 2018-ci ildə tətbiq edilən “El Petro” adlı kriptovalyutadan istifadə edərək PDVSA-nın sanksiya rejimini adlamaq cəhdində iştirak edib. Kredit təşkilatının Amerika yurisdiksiyasındakı bütün aktivləri donduruldu, Amerika Birləşmiş Ştatlarının fiziki və hüquqi şəxslərinə bu bank vasitəsilə hər hansı bir əməliyyat aparmaq qadağan edildi. “Visa” və “MasterCard” beynəlxalq ödəniş sistemlərində “Eurofinance Mosnarbank”ın üzvlüyü dayandırıldı.

Rəsmi təsdiqlənmiş məlumatlara görə, 24 martda An-124 hərbi nəqliyyat təyyarəsi və İl-62 sərnişin təyyarəsi Rusiya Quru Qoşunları Baş Qərargah rəisi Vasili Tonkoşkurovun başçılığı ilə 99 rus hərbçisini və 35 ton yükü Venesuelaya çatdırdı.

İranın nüvəsi


15 iyul 2015-ci ildə İran və “altılıq” (ABŞ, Fransa, Böyük Britaniya, Almaniya, Çin və Rusiya) arasında əldə edilən razılaşmaya əsasən, İrana qarşı sanksiyaların aradan qaldırılması müqabilində, Tehran MAQATE əməkdaşlarını nüvə obyektlərinə buraxmaq öhdəliyini üzərinə götürdü. Ancaq razılaşma tezliklə “suya düşdü”. 2018-ci il mayın 8-də Tramp ölkəsinin İranın nüvə proqramı ilə bağlı razılaşmasından çıxdığını elan etdi. Amerika prezidenti, ABŞ-ın İranın nüvə silahı istehsal etməyə davam etdiyinə dair sübutlara malik olduğunu, bununla da Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planını pozduğunu söylədi. O, Tehrana qarşı sanksiyaların yeniləndiyini də bəyan etdi.

2019-cu ildən etibarən İran uranın zənginləşdirilməsi prosesinə nüvə razılaşmasında nəzərdə tutulan 3.67%-dən daha yüksək səviyyədə başladığını açıqladı. Nəticədə ABŞ-Britaniya hərbi kontingentinin İraq, Əfqanıstan və Ərəbistan yarımadasında qurulması prosesi başladı.

ABŞ 20 il sonra Əfqanıstanı tərk edir

11 sentyabr terror hücumlarının ardından Əfqanıstanda hakimiyyətdə olan "Taliban" hərəkatı ölkədə sığınan "Əl-Qaidə" lideri Bin Ladeni ABŞ-a təslim etməkdən imtina etdi. Bundan sonra ABŞ Əfqanıstana müdaxilə edərək "Taliban" hakimiyyətini devirdi. Buna baxmayaraq, Vaşinqton ölkədə sabitliyi və inkişafı təmin edə bilmədi. 2020-ci ildə ABŞ-ın sabiq Prezidenti Donald Tramp və "Taliban" hərəkatı arasında müqavilə imzalandı. Müqaviləyə əsasən, ABŞ tezliklə Əfqanıstanı tərk etməli idi. Baydenin hakimiyyətə gəlməsindən sonra müqavilə icra edildi və müdaxilədən 20 il sonra ABŞ tamamilə Əfqanıstanı tərk etdi.


ABŞ-ın Əfqanıstanı tərk etməsinin bir çox səbəbi var. Amma bunlardan ən vacibi Çin, Rusiya və İranın getdikcə güclənməsi və ABŞ-a daha çox təhlükə yaratmasıdır. Eyni zamanda "Taliban" hakimiyyəti ələ keçirməmişdən əvvəl artıq bu üç ölkə ilə danışıqlara başlamışdı. Təsadüfi deyil ki, "Taliban" Kabilə girdikdən sonra Çinlə müsbət əlaqələr qurmaqda maraqlı olduğunu açıqlayıb. Buna görə, ABŞ artıq əhali arasında ciddi nüfuza sahib olan "Taliban"la danışıqlara getmək məcburiyyətində qaldı. Vaşinqton hərəkatla danışıqlar apararaq Əfqanıstanda Çin, Rusiya və İranın güclənməsinin qarşısını ala biləcəyini düşünür. ABŞ-ın Əfqanıstanı tərk etməsi taktiki səviyyədə məğlubiyyət hesab edilə bilər, ancaq strateji səviyyədə bu, belə deyil.

Elm nə deyir?

2019-cu ilin iyununda Cənubi Kaliforniya Universitetinin professorları “Yeni Soyuq Müharibə” ilə bağlı müəyyən fikirlərdə razılığa gəlsələr də, fikir ayrılıqsız da ötüşmədi. Stiven Lami və Robert D.İnqlişin düşüncələrinə görə, “Yeni Soyuq Müharibə” siyasi partiyaları daha ciddi problemlərdən (qloballaşma, “qlobal istiləşmə, qlobal yoxsulluq, artan bərabərsizlik” və sağ populizm) yayındıracaq. Ancaq Laminin fikrincə, “Yeni Soyuq Müharibə” hələ baş verməyib. Bunun əksini söyləyən İnqliş isə kibermüharibə sahəsində Çinin Rusiyadan daha çox təhlükəli olduğunu qeyd edir.